ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ – ΒΟΛΟΣ 2019
Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες και η Θάλασσα.
Υπεύθυνη Συνεδρίας:
- Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν
- Ομότιμος Καθηγήτρια παν/μίου Θεσσαλίας και Ιδρύτρια της Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου
Οι δρόμοι που έφεραν τους πρόσφυγες από τα παράλια της Μικράς Ασίας στο Βόλο ήταν θαλασσινοί. Στις παλιές τους πατρίδες πολλές από τις παράκτιες κοινότητες είχαν ειδικευτεί, από την αρχαιότητα ακόμα, σε επαγγέλματα που είχαν σχέση με τη θάλασσα: αλιεία, θαλάσσιες μεταφορές, ναυπηγική. Ένα αξιόλογο τμήμα των προσφύγων επιβίωσαν μετά την άφιξη τους χάρη στην εξοικείωσή τους με τα θαλάσσια επαγγέλματα, προσαρμόζοντας την τεχνογνωσία τους στο νέο τους περιβάλλον. Ήταν ψαράδες, ιχθυοπώλες, καραβοκύρηδες, λιμενεργάτες, εργάζονταν στην παραγωγή παστών ψαριών ή στα καρνάγια και εξοικείωσαν τους Βολιώτες με τους θαλασσινούς μεζέδες που προσφέρονταν στα τσιπουράδικα. Παρά τη σημαντική αυτή σχέση των προσφύγων με τη θάλασσα, οι δραστηριότητες αυτές δεν έχουν ενσωματωθεί στην κυρίαρχη θεσμική μνήμη των Μικρασιατών και συχνά αναφέροντα μόνο σαν υποσημείωση στη σχετική βιβλιογραφία. Για το λόγο αυτό, η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου (ΟΠΙΒΟ) προτείνει ένα πάνελ με τέσσερις ανακοινώσεις που θα διερευνήσουν αυτή την πτυχή της ενσωμάτωσης των προσφύγων στη βολιώτη κοινωνία.
Το πάνελ θα περιλαμβάνει μια εισαγωγική ενότητα και τις εξής τρεις θεματικές ενότητες :
- Πρόσφυγες ψαράδες, ναυτικοί, ιχθυοπώλες και ιδιοκτήτες καϊκιών: αλιευτικές πρακτικές, θαλάσσιες μεταφορές, επεξεργασία και εμπόριο αλιευτικών προϊόντων
- Πρόσφυγες λιμενεργάτες και τα σωματεία τους
- υζερί και τσιπουράδικα, θαλάσσια γαστρονομία σε Νέα Ιωνία και Βόλος.
Οι ανακοινώσεις θα βασιστούν σε προφορικές μαρτυρίες και σε αρχειακό υλικό. Στόχος είναι μέσα από τις μαρτυρίες αυτές όχι μόνο να αναδειχθούν σχετικά αχαρτογράφητες πτυχές της συλλογικής μνήμης αλλά και να διερευνηθεί η διαπραγμάτευση ταυτοτήτων και σχέσεων μεταξύ γηγενών και προσφύγων. Προς το σκοπό αυτό η ΟΠΙΒΟ θα συνεργαστεί και με τους συλλόγους Μικρασιατών που δρουν στην πόλη.
Η ΟΠΙΒΟ δημιουργήθηκε το 2014, απαρτίζεται από εθελοντές ιστορικούς, μεταπτυχιακούς ερευνητές, υποψήφιοι διδάκτορες, αρχειονόμους, καλλιτέχνες και εκπαιδευτικούς και πραγματοποίησε την πρώτη της επιτυχή εκδήλωση τον Οκτώβριο 2018 στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Δέσποινα Κανάρη (Φιλόλογος, μέλος της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Καβάλας)
Η αλιεία και το εμπόριο στην Καβάλα μέσα από αφηγήσεις κατοίκων με μικρασιατική καταγωγή
Η παρούσα εργασία στηρίζεται σε προσωπικές αφηγήσεις και επικεντρώνεται στη ζωή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία στην Καβάλα και στις επαγγελματικές τους δραστηριότητες τις σχετικές με την αλιεία και το εμπόριο. Παράλληλα με τα γενικά στοιχεία που αφορούν τους πρόσφυγες στο σύνολό τους, μέσα από τις αφηγήσεις προβάλλονται, κυρίως, οι ιδιαιτερότητες των ατομικών περιπτώσεων και οι διαφορές, όπως για παράδειγμα, ανάμεσα σε κάποιον που, μετά το διωγμό, ήρθε από τη Μικρά Ασία φτωχός στην Καβάλα και κάποιον καπετάνιο που ήρθε με το καΐκι του από κει. Παρουσιάζονται, λοιπόν, στοιχεία για τους τόπους προέλευσης από τη Μικρά Ασία και, ειδικότερα, για την Αρτάκη και την Πάνορμο της χερσονήσου της Κυζίκου και για την Αγία Παρασκευή κοντά στον Τσεσμέ. Στη συνέχεια, αναφέρονται οι επαγγελματικές ασχολίες των Αρτακιανών και των Τσεσμελήδων, που αφορούν στην επιφανειακή αλιεία με τα γρι-γρι και στη μη επιφανειακή αλιεία με τις τράτες, αντίστοιχα. Τονίζεται, δηλαδή, η μεταφορά τεχνογνωσίας στους τομείς. όχι μόνο της αλιείας αλλά και της ναυσιπλοΐας, της ναυπήγησης σκαφών και, γενικά, του εμπορίου. Επιπλέον, γίνεται φανερό ότι, για λόγους επιβίωσης, οι στενοί οικογενειακοί δεσμοί μεταξύ των προσφύγων συνοδεύονται από εξίσου στενές επαγγελματικές σχέσεις και προσπάθεια εγκατάστασης στην ίδια γειτονιά. Διαπιστώνεται, επίσης, ότι η επαγγελματική ενασχόληση με τη θάλασσα περνάει από πατέρα σε γιο, μαζί με το καΐκι, όταν υπάρχει. Στην επόμενη γενιά αυτό μειώνεται δραματικά λόγω της δυσκολίας του επαγγέλματος και λόγω της ανόδου του μορφωτικού επιπέδου. Τέλος, παρατηρείται ότι οι ψαράδες στα γρι-γρι και στις τράτες είναι οι περισσότεροι Αιγύπτιοι και ότι όσοι παλιοί καπετάνιοι συνταξιοδοτούνται «κόβουν» το καΐκι, για να πάρουν την επιδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Βέβαια, από την άλλη πλευρά, σήμερα σημειώνεται μια προσπάθεια για τη συγκρότηση πιστοποιημένου αλιευτικού στόλου στην Καβάλα.
Κωστής Δρυγιανάκης (Συνθέτης, μέλος της ΟΠΙΒΟ) - Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (Ομότιμη Καθηγήτρια παν/μίου Θεσσαλίας, Μέλος ΟΠΙΒΟ)
«Η θάλασσα έχει πίκρες, έχει και χαρές»: αφηγήσεις Μικρασιατών για τη θάλασσα σε περιόδους κρίσης
Στην ανακοίνωση διερευνούμε τον ρόλο που έπαιξαν η αλιεία και οι θαλάσσιες μεταφορές στη ζωή των προσφύγων από τα παράλια της Μικράς Ασίας και πώς αποτυπώνεται αυτό στη μνήμη των δεύτερης και τρίτης γενιάς επιγόνων τους. Αξιοποιούμε προφορικές μαρτυρίες από το αρχείο μας για να δούμε πώς οι κοινότητες αυτές αντιμετώπισαν τις πολλαπλές κρίσεις που έζησαν τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Οι «θαλασσινοί» Μικρασιάτες πέρασαν μια πρώτη περίοδο κρίσεων με τους διωγμούς του 1914 και του 1922. Η εξοικείωση με τις θαλάσσιες διαδρομές, η κατοχή ιδιόκτητων σκαφών, οι ειδικές γνώσεις αλιευτικών και ναυτικών τεχνικών αλλά και η πολυμορφία των επαγγελματικών τους δραστηριοτήτων ήταν μερικοί από τους παράγοντες που τους επέτρεψαν να επιβιώσουν στους νέους τόπους εγκατάστασης, παρά την εχθρική στάση των ντόπιων που τους αποκαλούσαν «Τουρκοσπορίτες». Η επόμενη περίοδος μεγάλης κρίσης ήταν ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή και ο Εμφύλιος. Για τους θαλασσινούς πρόσφυγες η δεκαετία του 1940 έφερε πολλαπλούς νέους κινδύνους (επίταξη καϊκιών από τους Γερμανούς, τορπιλισμοί, συλλήψεις, ναρκοπέδια), αλλά η σχέση τους με τη θάλασσα τους έδωσε ευκαιρίες επιβίωσης αλλά και σφυρηλάτησης νέων σχέσεων με τους ντόπιους κατοίκους. Στον δε Εμφύλιο και στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι θαλασσινοί πρόσφυγες ήρθαν αντιμέτωποι με τη δράση παρακρατικών, με εξορίες και εκτελέσεις, αλλά και με τη διάβρωση της εσωτερικής συνοχής των προσφυγικών κοινοτήτων. Παρά την αφθονία των ψαριών και την άνθιση των θαλάσσιων μεταφορών, η επικείμενη κρίση των θαλάσσιων επαγγελμάτων θα στρέψει πολλούς πρόσφυγες σε «στεριανά» επαγγέλματα, όπως θα αναλυθεί σε επόμενες ανακοινώσεις. Η τρίτη πτυχή που θίγουμε αφορά τις «μικρές κρίσεις» των κινδύνων της θάλασσας, των ναυαγίων και των ατυχημάτων. Παρά το γεγονός ότι η κοινωνία των ψαράδων και των ναυτικών εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό ανδροκρατούμενη, η ανακοίνωση δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο λόγο των γυναικών και στο σημαντικό –αν και συχνά αφανή– ρόλο τους στην αντιμετώπιση των κρίσεων.
Νένα Ζήση (Ερευνήτρια, μέλος της ΟΠΙΒΟ) - Μαριάνθη Γάκη (φιλόλογος, μέλος της ΟΠΙΒΟ)
Πρόσφυγες λιμενεργάτες του Βόλου: από τις χαμένες πατρίδες στον μόχθο του λιμανιού
Με βάση αφηγήσεις ζωής Μικρασιατών προσφύγων – από το Εγγλεζονήσι, κυρίως – η ανακοίνωση εστιάζει στην εργασία στο λιμάνι, τον κατεξοχήν χώρο εμπορικής δραστηριότητας της πόλης. Οι πρόσφυγες από τα παράλια της Μικράς Ασίας ήταν εξοικειωμένοι με «θαλασσινά επαγγέλματα» (ναυτικοί, ψαράδες, έμποροι) και γι’ αυτό πολλοί επέλεξαν τον Βόλο ως τόπο εγκατάστασης μετά το 1922. Μετά τις αρχικές δυσκολίες εγκατάστασης και προσαρμογής σε ένα περιβάλλον ρατσισμού και υποτίμησής τους από τον ντόπιο πληθυσμό, πολλοί πέρασαν σε στεριανά επαγγέλματα και βιοπορίζονταν ως λιμενεργάτες και φορτοεκφορτωτές. Το λιμάνι έπαιζε κεντρικό ρόλο στην οικονομία της περιοχής. Στην ανακοίνωση παρουσιάζονται οι προϋποθέσεις πρόσληψης στο λιμάνι, η χρήση «μέσων», οι δύσκολες συνθήκες εργασίας και οι κοινωνικοί διαχωρισμοί ανάμεσά τους. Βαρύτητα δίνεται στην εξέλιξη και διαφοροποίηση των εργασιακών σχέσεων ανάμεσα στους «ελεύθερους εργάτες», τα προνομιούχα μέλη του σωματείου λιμενεργατών «Άγιος Νικόλαος» και τα πιο φτωχά μέλη του σωματείου φορτοεκφορτωτών ξηράς «Άγιος Γεώργιος». Μια ενδιαφέρουσα πτυχή των αφηγήσεων αφορά την ανάπτυξη παραβατικών πρακτικών από λιμενεργάτες, οι οποίοι έκλεβαν προμήθειες από τους Γερμανούς αρχικά και μετά από τις αποστολές βοηθείας της UNRRA και των Άγγλων, προκειμένου να ζήσουν τις οικογένειές τους. Οι λιμενεργάτες πρόσφυγες αφηγούνται επίσης για την σκληρή δουλειά, τα ατυχήματα, την αλληλεγγύη ανάμεσα στους συναδέλφους, τις κοινωνικές προσλήψεις του επαγγέλματος και το «δέσιμο» της «οικογένειας του λιμανιού». Σημαντικό στοιχείο για την ανάπτυξη αυτών των κοινωνικών σχέσεων ήταν και οι στιγμές χαλάρωσης στα τσιπουράδικα γύρω απ΄ το λιμάνι, το οποίο, εκτός από χώρος δουλειάς γίνεται και ένας βασικός μοχλός ενσωμάτωσης στη νέα πατρίδα.
Άννα Πιάτου (εικαστικός, μέλος της ΟΠΙΒΟ) - Αντώνης Αντωνίου (Ιστορικός, μέλος της ΟΠΙΒΟ)
«Πίνοντας από το φιρφιρί»: αφηγήσεις Μικρασιατών προσφύγων για τα τσιπουράδικα
Τα τσιπουράδικα αποτελούν σήμερα σήμα κατατεθέν για τον Βόλο. Παρότι οι Βολιώτες έπιναν τσίπουρο από τον 19ο αιώνα, ο χαρακτήρας τους θα αλλάξει ριζικά μετά την άφιξη των Μικρασιατών το 1922. Άμεσα συνδεδεμένα με την καθημερινότητα της προσφυγικής ζωής, ήταν ο χώρος συνεύρεσης των προσφύγων το μεσημέρι μετά τη δουλειά. Η πελατεία τους προερχόταν αρχικά από τα εργατικά στρώματα, καθώς εκεί σύχναζαν καπνεργάτες, αλιείς και λιμενεργάτες. Στον χώρο αυτό μπορούσαν να πιουν τσίπουρο με γλυκάνισο, που συνοδευόταν από θαλασσινούς μεζέδες τους οποίους ψάρευαν οι πρόσφυγες με τις βάρκες τους. Γεωγραφικά, τα τσιπουράδικα εντοπίζονταν στην περιοχή γύρω από το λιμάνι της πόλης και στη Νέα Ιωνία, στο «Φαρδύ» και στα στενά γύρω από την εκκλησία της Ευαγγελίστριας. Αξιοποιώντας προφορικές μαρτυρίες προσφύγων δεύτερης και τρίτης γενιάς, καθώς και υλικό από άλλες ιστοριογραφικές πηγές, η ανακοίνωση επιχειρεί να πραγματευτεί τα ακόλουθα ερωτήματα:
-Πότε και από ποιους δημιουργούνται τα τσιπουράδικα; Πώς συνδέονται με το προσφυγικό παρελθόν και τις βιογραφικές διαδρομές των ιδρυτών τους;
-Πώς επιτελείται μέσα στα τσιπουράδικα η προσφυγική ταυτότητα;
-Πώς αναδύονται ως κοινωνικός χώρος των εργατών αντρών προσφύγων και πώς εξελίσσονται ιστορικά σε τόπους διασκέδασης;
-Οι γαστρονομικές και μουσικές κουλτούρες των τσιπουράδικων.
Αννίτα Πρασσά (Ιστορικός, αρχειονόμος ΓΑΚ Μαγνησίας, μέλος της ΟΠΙΒΟ) - Άλκηστη Σανίδα (Ιστορικός, ταξινόμος ΓΑΚ Μαγνησίας, μέλος της ΟΠΙΒΟ)
Οι πρόσφυγες και η θάλασσα στην πολύβουη «πόλη της σιωπής»
Στην εισήγησή μας εξετάζεται η σωματειακή οργάνωση των προσφύγων του Βόλου, αρκετοί από τους οποίους εγκαταστάθηκαν πριν από το 1922, καθώς και η επαγγελματική τους αποκατάσταση σε δραστηριότητες που σχετίζονται με το λιμάνι και γενικότερα με τη θάλασσα: λιμενεργάτες, φορτοεκφορτωτές, ναύτες, ιδιοκτήτες καϊκιών, τρατών, λέμβων, ψαράδες, οινοπαντοπώλες, αξιοποιώντας ορισμένοι την επαγγελματική εμπειρία από την πατρίδα τους. Εγκατεστημένοι αρχικά σε παραγκουπόλεις και αντιμετωπίζοντας την εχθρικότητα των γηγενών, που έφθασε στον εμπρησμό -όπως συνέβη και σε άλλες προσφυγουπόλεις της χώρας-, κατάφεραν να στηριχτούν στις δυνάμεις τους, να στήσουν τη ζωή τους από την αρχή και σταδιακά να ανανεώσουν την οικονομία, την κοινωνία, τον πολιτισμό και τις νοοτροπίες της νέας πατρίδας. Η προσφυγική αποκατάσταση είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας νέας πόλης, της Νέας Ιωνίας, για να μην «ενοχληθεί» η κανονικότητα της ζωής του Βόλου. Παρά τις προσπάθειες των ντόπιων για παραγκωνισμό και αποκλεισμό, στη Νέα Ιωνία, μια πόλη πολύβουη και ζωντανή, οι πρόσφυγες διαμόρφωσαν τη νέα ταυτότητά τους. Οργανώθηκαν στα υπάρχοντα επαγγελματικά σωματεία ή ίδρυσαν νέα και συμμετείχαν στο εργατικό κίνημα και στην αντίσταση.
Για την έρευνά μας αξιοποιούνται πρωτογενείς αρχειακές πηγές (όπως Πρωτοδικείο Βόλου, Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Μαγνησίας) καθώς και η διαθέσιμη βιβλιογραφία.
Τίτλοι συνεδριών
- Αρχαιολογικοί Παράδεισοι: Zήσε τον αρχαιολογικό σου μύθο στην Ελλάδα!
- Πολιτικές και αισθητικές χαρτογραφήσεις της Μεσογείου στη σύγχρονη συνθήκη.
- Αιγιάλειος. Παράκτιες Αλιευτικές, Αλατοπηγικές και Μεταποιητικές Βιοτεχνικές Δραστηριότητες από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα.
- Ανασυνθέτοντας τα νησιωτικά «τοπία δράσης» στο Αιγαίο. Η Εποχή του Λίθου.
- Διαχείριση Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων. Μια Δύσκολη Υπόθεση στην Προσπάθεια Ανάδειξης της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
- «Αναζητώντας την Χαμένη Ατλαντίδα». Η Εικόνα του Κοινού για τις Ενάλιες Αρχαιότητες.
- Η Θάλασσα ως «Θανατοπεδίο».
- Αρχαιολογία των Μέσων.
- Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες και η Θάλασσα.
- Ναυτικός Αθλητισμός - Ναυτικές Αθλητικές Εγκαταστάσεις. Από τα Προφανή των Αρχείων στα Αφανή της Μνήμης.
- Τοπικά Ενθύμια: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον.
- Πνοές ανέμων κινούν καράβια (επίσκεψη-συζήτηση στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου).