ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ – ΒΟΛΟΣ 2019
Αρχαιολογικοί Παράδεισοι: Zήσε τον αρχαιολογικό σου μύθο στην Ελλάδα!
Υπεύθυνοι Συνεδρίας:
- Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου
- Επίκουρος Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, παν/μίου Ιωαννίνων
- Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν
- Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας παν/μίου Θεσσαλίας
Οι περισσότερες συστηματικές ανασκαφές τόσο του Υπουργείου Πολιτισμού, όσο και πανεπιστημιακών ή άλλων ερευνητικών φορέων στην Ελλάδα πραγματοποιούνται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ανασκαφείς έχουν την τύχη ή την ατυχία να ερευνούν αρχαιολογικούς χώρους που αποτελούν πόλους έλξης μεγάλου αριθμού τουριστών.
Η συνύπαρξη αυτή ενέχει μια σειρά πρακτικών προβλημάτων που επηρεάζουν την ομαλή διενέργεια της έρευνας, όπως περιορισμούς στα διαθέσιμα καταλύματα, υψηλές τιμές σίτισης κ.ά. Σε άλλες περιπτώσεις, η παρουσία των κατά κύριο λόγο ξένων παραθεριστών οι οποίοι συχνά επιδιώκουν να επισκέπτονται τις εν εξελίξει ανασκαφές, χρειάζεται την υιοθέτηση κάποιας στάσης από τους ανασκαφείς, ενώ θα ήταν δυνατόν να οδηγήσει σε βραχύχρονη συμμετοχή ορισμένων ομάδων επισκεπτών της χώρας μας σε συστηματικές ανασκαφικές έρευνες, προσφέροντάς τους μια βιωματική εμπειρία, προοπτική που έχει διχάσει την αρχαιολογική κοινότητα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν η πρόσληψη της έρευνας από τους τοπικούς φορείς και τις κοινότητες καθώς και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών των ανασκαφικών ομάδων και των ντόπιων σε βάθος χρόνου.
Ενώ σε κάποιες περιπτώσεις, οι ανασκαφές αγκαλιάζονται και στηρίζονται τόσο οικονομικά όσο και πρακτικά από τις τοπικές κοινότητες καθώς γίνονται μέσα προβολής του ιδιαίτερου τόπου τους, σε άλλες περιπτώσεις η αντιμετώπιση είναι έως εχθρική και οι ανασκαφείς αντιμετωπίζονται μάλλον ως πρόβλημα με το οποίο δεν μπορούν να ασχοληθούν εν μέσω της τουριστικής «σεζόν».
Στόχος αυτής της θεματικής συνεδρίας είναι να συγκεντρώσει αφενός ανασκαφικές εμπειρίες από διαφορετικούς τουριστικούς (αλλά και μη τουριστικούς) προορισμούς ανά την Ελλάδα, ανατρέχοντας και σε περιπτώσεις απομακρυσμένες χρονικά από το σήμερα, και αφετέρου απόψεις αρχαιολόγων γύρω από τα ζητήματα αυτά, προκειμένου να εντρυφήσει στους ποικίλους τρόπους πρόσληψης της αρχαιολογικής έρευνας τόσο των ίδιων των εμπλεκόμενων αρχαιολόγων, όσο και γενικότερα της αρχαιολογίας και του παρελθόντος, είτε από τις τοπικές κοινωνίες και φορείς, είτε από τους ίδιους τους παραθεριστές.
ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν (Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, παν/μιο Θεσσαλίας)
Βιώματα από μια τριαντάχρονη πορεία ανασκαφών σε παράκτιες θέσεις του Αιγαίου
Στην παρουσίασή μου θα περιγράψω τη στάση της τοπικής κοινωνίας στις θέσεις που συμμετείχα σε ανασκαφές, από το 1979 έως σήμερα. Μια σαραντάχρονη εμπειρία σε τόπους όπως η Ερέτρια, Μινώα Αμοργού, Κύθνος, Σωρός Μαγνησίας, Κεφάλα Σκιάθου, Κήρινθος Ευβοίας.
Γεωργία Μπέκα (Υπoψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, παν/μιο Κρήτης) – Νένα Γαλανίδου (Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, παν/μιο Κρήτης)
Αρχαιολογική έρευνα και νησιωτικές κοινωνίες στο Αιγαίο
Η ανακοίνωση εξετάζει την αλληλεπίδραση της αρχαιολογικής ομάδας του Πανεπιστημίου Κρήτης που ανασκάπτει την Παλαιολιθική θέση στα Ροδαφνίδια Λισβορίου με την τοπική κοινότητα. Τα Ροδαφνίδια και το Λισβόρι αποτελούν ξεχωριστή περίπτωση μελέτης για δυο λόγους. Ο πρώτος συνδέεται με την ιδιαιτερότητα της αρχαιολογικής θέσης: α) είναι μία υπαίθρια θέση της κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής με αρχαιολογικά ευρήματα μη γνώριμα και ενδιαφέροντα για το ευρύ κοινό, β) αποτελεί θέση της παγκόσμιας και όχι της Ελληνικής αρχαιολογικής κληρονομιάς αρθρώνοντας ένα αυτόνομο ιστορικό αφήγημα διαφορετικό από το εθνικό, και γ) αποτελεί την πρώτη εξ’ ολοκλήρου, συστηματική πανεπιστημιακή έρευνα στην Κατώτερη Παλαιολιθική Ελλάδα, εκπαιδεύοντας πλειάδα φοιτητών και ερευνητών, οι οποία κατά τη διάρκεια της ανασκαφής αλληλεπιδρά σε καθημερινή βάση με την κοινότητα του χωριού. Κάτω από το μεγεθυντικό φακό μας μπαίνει αυτή η διάδραση των αρχαιολόγων με το τοπίο, την τοπική παράδοση, την οικονομία, τις ιδιαιτερότητες της τοπικής κοινωνίας, τις προκαταλήψεις και μια σειρά πολλών σκέψεων και συμπεριφορών. Ο δεύτερος λόγος αφορά στην ταυτότητα του Λισβοριανού «τοπίου» και της παραδοσιακής ελληνικής αγροτικής κοινότητας με όλα τα χαρακτηριστικά που αυτή φέρει. Αποτελεί, επίσης, έναν τόπο πλούσιο από την άποψη της ευφορίας της γης και ταυτόχρονα φτωχό οικοδομικά, τουριστικά και γενικότερα αναπτυξιακά. Η ανακοίνωση διερευνά τον τρόπο με τον οποίο η ερευνητική ομάδα αλληλεπιδρά με την κοινότητα και το αγροτικό «τοπίο», την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά του και το υπάρχον «τοπικό αφήγημα» ώστε να διαμορφώσει τις προϋποθέσεις για ήπια ανάπτυξη με συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας σεβόμενη την ταυτότητά της. Διερευνά επίσης τον τρόπο με τον οποίο η τοπική κοινότητα υποδέχεται και προσλαμβάνει την αρχαιολογική έρευνα, την ερευνητική ομάδα και τις επιπτώσεις της δουλειάς της στην καθημερινότητα και στο μέλλον της. Όλα τα παραπάνω, αποτελούν ερευνητικά επίδικα ενός ευρύτερου προγράμματος Δημόσιας Αρχαιολογίας και προσεγγίζονται με τα μεθοδολογικά εργαλεία της Αρχαιολογίας, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, της Εθνογραφίας και της Προφορικής Ιστορίας.
Μαρία Κουτσουμπού (Αρχαιολόγος Εφορία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, υποψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, παν/μιο Αθηνών)
Λίγο χώμα, λίγο θάλασσα και μια αξίνα: ανασκάπτοντας στις Κυκλάδες
Οι δύο «βαριές» βιομηχανίες της χώρας, ο τουρισμός και ο πολιτισμός τέμνονται κατεξοχήν στο Αιγαίο: στις Κυκλάδες, τα Δωδεκάνησα και την Κρήτη έχουν αποκαλυφθεί και αναδειχθεί εκατοντάδες αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία τα οποία συχνά εντάσσονται στα τουριστικά πακέτα των πρακτορείων αποτελώντας αντικείμενο θαυμασμού των τουριστών αλλά και πηγή πλουτισμού των εμπλεκόμενων με τον τουρισμό.
Η πραγματικότητα αυτή ωστόσο δεν επιφέρει την αντίστοιχη υποστήριξη –όπως ίσως θα περίμενε κανείς- στις αρχαιολογικές ανασκαφές (συστηματικές αλλά και σωστικές) στις τουριστικές περιοχές, οι οποίες παραδοσιακά πραγματοποιούνται κατά τους τουριστικούς μήνες, όταν δηλαδή ο καιρός το επιτρέπει. Αντίθετα, μερικές φορές, ακόμη και η απλή έναρξη μια συστηματικής ανασκαφής, μπορεί να προκαλέσει μεγάλη πολεμική: μέσα από αστείες αλλά και λιγότερο αστείες ιστορίες θα γίνει προσπάθεια να σκιαγραφηθεί η δυναμική σχέση μεταξύ αρχαιολογικής έρευνας και τουριστικής δραστηριότητας στα νησιά του Αιγαίου.
Δέσποινα Νάζου (Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Διδάσκουσα στο παν/μιο Αιγαίου, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια στο παν/μιο Κρήτης)
«Αρχαιολογία, Τουρισμός και Τοπικές Κοινωνίες: Αρχαιολογική κληρονομιά και τουριστική ανάπτυξη στη Μύκονο, τη Δήλο και τη Ρήνεια». Μια εθνογραφική προσέγγιση
Η Δήλος και η Ρήνεια, ανεξάρτητα αλλά και μέσα από την αλληλεξάρτησή τους με τη Μύκονο αποτελούν εμβληματικά νησιά της ανατολικής Μεσογείου γιατί:
1) Έχουν καθιερωθεί από τους επίσημους κρατικούς και διεθνείς φορείς ως τόποι πολιτιστικής κληρονομιάς λόγω των αρχαιολογικών τους υλικοτήτων.
2) Διαφορετικές ομάδες και συλλογικότητες που κατοικούν σε αυτά τα νησιά ή που τα επισκέπτονται διαμορφώνουν ή παράγουν τις δικές τους αντιλήψεις περί ‘κληρονομιάς’ και ‘αρχαιολογίας’ σε συνδυασμό με την ‘αίσθηση’ του τόπου.
3) Η τουριστική διάσταση της Δήλου αλλά και η αγροτική/αρχαιολογική σύνδεση της Ρήνειας με τη Μύκονο έχουν διαμορφώσει ένα πλαίσιο αναστοχασμού/προβληματισμού γύρω από τις ταυτότητες, τη μνήμη, το παρελθόν.
Ένας από τους βασικούς λόγους για τους παραπάνω ισχυρισμούς συνίσταται στο ότι τα δύο νησιά αποτελούσαν και αποτελούν παράλληλα τόπους οι οποίοι έχουν αγροτικό χαρακτήρα από τον 17ο αιώνα ενώ από τον 19ο αιώνα χωρίζονται σε δημοτικές «παρτίδες» γης που διανέμονται σε ‘ακτήμονες’ κληρούχους Μυκονιάτες. Αυτοί διατηρούν κυρίως με τη Ρήνεια μια σχέση που -καθώς φαίνεται- εκτείνεται πέρα από τις χρήσεις των δύο νησιών ως «αγροτικών». Η σχέση αυτή αφορά τη συλλογική αίσθηση εντόπιας ταυτότητας που χαρακτηρίζεται από τη σύνδεση τόπων και ανθρώπων σε βάθος χρόνου.
Αναφορικά με τα παραπάνω, στο πλαίσιο της παρουσίασης πρόκειται καταδειχθούν α) οι τρόποι με τους οποίους συνδέεται η «πολιτιστική κληρονομιά» με τα αιτήματα τουριστικής ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών, β) οι διαφορετικές πρακτικές και σημασιοδοτήσεις των ποικίλων υποκειμένων σε σχέση με την «αρχαιολογική κληρονομιά», τα «μνημεία» και το «παρελθόν» γ) οι διαδικασίες της θεσμοθέτησης της (αρχαιολογικής) μνήμης στις τοπικές κοινωνίες στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης.
Αργυρούλα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου (Επίτιμη προϊσταμένη της Εφορίας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας)
Το πλοίο αναχωρεί για Σκιάθο, Σκόπελο, Αλόννησο. Θαλάσσιες αρχαιολογικές διαδρομές 35 χρόνων (1980-2014)
Μνήμες και βιώματα από τις προσπάθειες για την εδραίωση της ενεργού παρουσίας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στα νησιά των Βορείων Σποράδων, για τον εντοπισμό των ήδη γνωστών αρχαιολογικών χώρων και την ανακάλυψη αγνώστων, για την καθιέρωση της προστασίας των αρχαιοτήτων σε συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και άλλους Φορείς (Πολεοδομία, Δασαρχείο, Πολιτιστικούς Συλλόγους κ.ά.), για τις πρώτες σωστικές ανασκαφές, για την ανάδειξηορισμένων μνημείων, για τα πρώτα Προγράμματα συστηματικών ανασκαφών και επιφανειακών ερευνών σε συνεργασία με ελληνικά και ξένα επιστημονικά ιδρύματα, για τη διοργάνωση εκδηλώσεων και δράσεων με σκοπό την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των κατοίκων, για τις σχέσεις των αρχαιολόγων μαζί τους.
Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου (Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, παν/μιο Ιωαννίνων)
Ανασκαφή στο νησί του Παπαδιαμάντη: δρόμος μετ'εμποδίων
Η παρουσίαση αφορά την 9χρονη αρχαιολογική εμπειριά σε ένα από τα τουριστικότερα νησιά της Ελλάδας, τη Σκιάθο, όπου η τουριστική περίοδος φθάνει τους 5.5 μήνες και οι τουρίστες που καταφθάνουν μόνο αεροπορικώς ανέρχονται στους 310.000 με πάνω από τους μισούς να έρχονται από το εξωτερικό.
Η αρχαιολογική έρευνα στο νησί στη θέση Κεφάλα δίπλα στο αεροδρόμιο ξεκίνησε το 2009. Και ενώ η υποδοχή της ομάδας των αρχαιολόγων του Πανεπιστήμιου και της Εφορείας Θεσσαλίας από την τοπική κοινότητα το 2009 ήταν θετική, όταν η επιφανειακή ολιγοήμερη έρευνα μετατράπηκε σε μηνιαία συστηματική ανασκαφή το ενδιαφέρον έπαυσε και οι δυσάρεστες περιπέτειες άρχισαν οδηγώντας σταδιακά στη μείωση των ανασκαφικών περιόδων και στη συνέχεια στην αποχώρηση το 2016.
Άρης Τσαραβόπουλος (Αρχαιολόγος ΥΠΠΟΑ) - Γκέλη Φράγκου (Αρχαιολόγος ΥΠΠΟΑ)
Αντικύθηρα, 20 χρόνια ανασκαφών με εθελοντική εργασία
Η ανασκαφή του Κάστρου στο νησί των Αντικυθήρων τα τελευταία 20 χρόνια έχει φιλοξενήσει συνολικά περίπου 800 συμμετέχοντες διαφόρων ειδικοτήτων συνυφασμένων με την αρχαιολογία και μη. Η παρουσία ελλήνων και ξένων, φοιτητών και μη, με την συμμετοχή τους στην ανασκαφή, σχεδόν κάθε ανασκαφική περίοδο, οδήγησε στη σκέψη πως ο μοναδικός τρόπος διάσωσης των Αντικυθήρων, φαίνεται να είναι η δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου, όπου «συντηρητές» του και «ανασκαφείς» του θα είναι οι ίδιοι οι επισκέπτες, υπό την εποπτεία φυσικά επαγγελματιών. Διαφορετικά το νησί σε λίγα χρόνια θα εγκαταλειφθεί πλήρως.
Η διαμονή των συμμετεχόντων, από την έναρξη της ανασκαφής, συνολικά 20 χρόνια, γίνεται σε αντίσκηνα στο προαύλιο του Σχολείου της Κοινότητας, το οποίο δεν λειτουργεί πλέον. Οι δυνατότητες λουτρού είναι περιορισμένες και γίνεται μόνο στον κυρίως οικισμό, τον Ποταμό, περίπου τρία χιλιόμετρα από τον χώρο διαμονής της ομάδας. Παρόλα αυτά φάνηκε ότι ακόμα και όταν δεν εξασφαλίζεται η διαμονή ή η διατροφή, υπάρχει μεγάλη απήχηση όχι μόνο σε όσους έχουν σχέση με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, αλλά σε μεγάλο βαθμό και σε πολλούς άλλους, των οποίων τα επαγγέλματα είναι τελείως διαφορετικά.
Η ημέρα εργασίας αρχίζει κάθε Αύγουστο με την ανατολή του ήλιου και διαρκεί 5 ώρες. Οι εργαζόμενοι, μετά την εργασία, κολυμπούν στην γειτονική της ανασκαφής παραλία και ύστερα μεταβαίνουν στον κύριο οικισμό, όπου υπάρχουν εγκαταστάσεις λουτρού και δυο εστιατόρια. Το απόγευμα, στον χώρο του σχολείου, γίνεται το πλύσιμο και η καταγραφή των κινητών ευρημάτων, καθώς και η ανάγνωση και τελική σύνταξη των ημερολογίων με τη συμβολή όλων των συμμετεχόντων στη συγκεκριμένη ομάδα. Η παρουσία περίπου 60 ατόμων κάθε Αύγουστο στο πλαίσιο της ανασκαφής τα τελευταία 20 χρόνια έχει ωφελήσει την οικονομία και την προβολή του νησιού. Οι έως τώρα συμμετέχοντες στην ανασκαφή έχουν μετατραπεί σε ζωντανούς διαφημιστές του νησιού και επανέρχονται ή στέλνουν πολλούς γνωστούς και φίλους τους στο νησί παρά τις δυσκολίες διαβίωσης που υπάρχουν.
Επιπλέον, κάθε χρόνο προσκαλούνται οι κάτοικοι και οι επισκέπτες να επισκεφθούν την ανασκαφή την ώρα που πραγματοποιείται, καθώς και να ξεναγηθούν σε ολόκληρο τον αρχαιολογικό χώρο ή ακόμα, εάν το επιθυμούν, να συμμετάσχουν. Κάθε χρόνο με παρουσιάσεις στον οικισμό του Ποταμού ή στον τόπο διαμονής μας, στο Σχολείο, που πραγματοποιούνται κατά την διάρκεια της ανασκαφής, ενημερώνονται οι κάτοικοι και επισκέπτες σχετικά με τις εξελίξεις και τα αποτελέσματα του ανασκαφικού έργου της ομάδας.
Γιώργος Ρήγινος (Αρχαιολόγος ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ Πρέβεζας)
Ανασκάπτοντας σε Κέρκυρα και Θεσπρωτία τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου και τις αρχές του 21ου αιώνα
Όμοροι τόποι - Διαφορετικές εμπειρίες. Κέρκυρα και Θεσπρωτία:Δύο κοντινοί τόποι, δύο γειτονικές περιοχές, δύο διαφορερικές και εκ διαμέτρου αντίθετες εμπειρίες. Προσωπικές εμπειρίες από τη στάση των μεμονωμένων ατόμων αλλά και των τοπικών κοινωνιών στην ελληνική επαρχία απέναντι στην Αρχαιολογική Υπηρεσία στο τέλος της 2ης και τις απαρχές της 3ης χιλιετίας.
Τίτλοι συνεδριών
- Αρχαιολογικοί Παράδεισοι: Zήσε τον αρχαιολογικό σου μύθο στην Ελλάδα!
- Πολιτικές και αισθητικές χαρτογραφήσεις της Μεσογείου στη σύγχρονη συνθήκη.
- Αιγιάλειος. Παράκτιες Αλιευτικές, Αλατοπηγικές και Μεταποιητικές Βιοτεχνικές Δραστηριότητες από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα.
- Ανασυνθέτοντας τα νησιωτικά «τοπία δράσης» στο Αιγαίο. Η Εποχή του Λίθου.
- Διαχείριση Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων. Μια Δύσκολη Υπόθεση στην Προσπάθεια Ανάδειξης της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
- «Αναζητώντας την Χαμένη Ατλαντίδα». Η Εικόνα του Κοινού για τις Ενάλιες Αρχαιότητες.
- Η Θάλασσα ως «Θανατοπεδίο».
- Αρχαιολογία των Μέσων.
- Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες και η Θάλασσα.
- Ναυτικός Αθλητισμός - Ναυτικές Αθλητικές Εγκαταστάσεις. Από τα Προφανή των Αρχείων στα Αφανή της Μνήμης.
- Τοπικά Ενθύμια: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον.
- Πνοές ανέμων κινούν καράβια (επίσκεψη-συζήτηση στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου).