ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ – ΒΟΛΟΣ 2019
«Αναζητώντας την Χαμένη Ατλαντίδα».
Η Εικόνα του Κοινού για τις Ενάλιες Αρχαιότητες.
Υπεύθυνοι Συνεδρίας:
- Δέσποινα Κουτσούμπα
- Αρχαιολόγος στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων
- Γιάννης Νάκας
- Αρχαιολόγος, University of Birmingham
Ακόμη περισσότερο και από τις χερσαίες αρχαιότητες, οι υποβρύχιες αρχαιότητες συγκεντρώνουν γύρω τους ένα «μυστήριο». Γιατί σε κάθε ενάλια έρευνα οι δημοσιογραφικοί τίτλοι ανακαλύπτουν ξανά την «χαμένη Ατλαντίδα»; Τι περιμένει ο κόσμος να βρουν οι ενάλιοι αρχαιολόγοι; Πώς φαντάζονται τους βυθισμένους οικισμούς οι τοπικές κοινωνίες; Ποιο ρόλο που έχουν παίξει στην εικόνα των ενάλιων αρχαίων η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος και οι λαϊκοί μύθοι; Πώς επηρεάζουν όλα αυτά τη δουλειά του ενάλιου αρχαιολόγου;
Το 1869 ο Ιούλιος Βερν δημιούργησε τον Κάπτεν Νέμο που με το υποβρύχιό του Ναυτίλος εξερευνούσε τους ωκεανούς ανακαλύπτοντας ναυάγια και θησαυρούς. Το «20.000 λεύγες κάτω από την θάλασσα» συνεχίζει ακόμη και σήμερα να διαβάζεται από εκατομμύρια παιδιά και εφήβους σε όλο τον κόσμο. Η πλέον πρόσφατη μεταφορά κόμικ της DC στη μεγάλη οθόνη, που παρακολούθησαν εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη στο τέλος του 2018, το Aquaman, διηγείται την ιστορία του Άρθουρ Κάρι, γιου της βασίλισσας Ατλαντίδας και ενός κοινού θνητού, που αποφασίζει να διεκδικήσει τον θρόνο του ομώνυμου βασιλείου που υπάρχει στον βυθό της θάλασσας.
Τα παραδείγματα από τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, τα κόμικ, είναι ανεξάντλητα και ιδιαίτερα επιδραστικά. Εξίσου ανεξάντλητοι είναι και οι διαδεδομένοι μύθοι, για αμύθητους θησαυρούς που κρύβονται στα βάθη της θάλασσας.
Αντίστοιχα, τα πλοία λειτουργούν ως φορείς της εικόνας εποχών και ιστορικών γεγονότων και η απεικόνισή τους, περισσότερο ή λιγότερο ακριβής ή φαντασιακή, παίζει το ρόλο της στη δημιουργία αφηγήσεων, προσωπικών, εθνικών και παγκόσμιων. Αρκεί κανείς να δει, στα καθ’ ημάς, την περίπτωση πλοίων-συμβόλων όπως η αρχαία τριήρης ή το «Αβέρωφ».
Οι αναπαραστάσεις αυτές έχουν άμεση επίπτωση και στον ίδιο το ρόλο του ενάλιου αρχαιολόγου. Οι δυσκολίες της υποβρύχιας εργασίας, οι κίνδυνοι και το ανοίκειο της κατάδυσης αποτελούν μόνο την αφορμή για την εικόνα που «αξιώνουν» οι τοπικές κοινωνίες από όσους (ακόμη χειρότερα όσες!) ασχολούνται με την ενάλια αρχαιολογία. Σε ποιο βαθμό συντηρούμε κι εμείς τους μύθους αυτούς για τον εαυτό μας;
Σκοπός της στρογγυλής τράπεζας είναι να συζητήσουμε για τις αναπαραστάσεις, τα μοντέλα και τη δημιουργία ενός φανταστικού και φαντασιακού κόσμου γύρω από τις ενάλιες αρχαιότητες, τις χρήσεις τους στην εθνική αφήγηση και την αλληλεπίδραση με την ιστορία και την ενάλια αρχαιολογία.
ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Γιάννης Νάκας (Αρχαιολόγος, University of Birmingham)
Πλοία-σύμβολα, αρχαιολογία και κοινό
Το πλοίο αποτέλεσε, από την αρχή της ιστορίας, το πιο εξελιγμένο και περίπλοκο κατασκεύασμα της ανθρώπινης κοινωνίας, όντας το πλέον επιτυχημένο μέσο ταξιδιού, μεταφοράς και ανταλλαγών, το πιο εξελιγμένο όπλο και συνοψίζοντας την πολυεπίπεδη σχέση των ανθρώπων που το κατασκεύασαν και το χρησιμοποίησαν με τη θάλασσα, τους κινδύνους και τις προκλήσεις της.
Η σημασία του πλοίου στη δημιουργία και μορφοποίηση της συλλογικής μνήμης αντικατοπτρίζεται στη σχέση των πλοίων που έρχονται στο φως από την αρχαιολογική έρευνα με το κοινό. Τα περισσότερο ή λιγότερο εντυπωσιακά ευρήματα προκαλούν τον έντονο θαυμασμό και ενδιαφέρον του μη ειδικού κοινού και αντικατοπτρίζουν άμεσα τη σχέση του κοινού με το παρελθόν αλλά και τη χρησιμοποίηση, εκμετάλλευση και πιθανή διαστρέβλωση του τελευταίου ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες. Ο ρόλος των πλοίων στη δημιουργία και συντήρηση εθνικών αφηγήσεων είναι ίδιος και συχνά πιο ισχυρός με αυτόν κάθε άλλου αρχαιολογικού ευρήματος ή ιστορικής γνώσης.
Η παρουσίαση αυτή θα μελετήσει μια σειρά παραδειγμάτων χρήσης αρχαίων πλοίων, γνωστών μέσα από αρχαιολογικά ευρήματα ή από γραπτές πηγές, για τη δημιουργία και εξέλιξη της αρχαιολογικής/ιστορικής/εθνικής αφήγησης των ανθρώπων της σύγχρονης εποχής και θα μελετήσει τη δυναμική που αυτά έχουν στον καθορισμό της σχέσης των σύγχρονων ανθρώπων με την αρχαιολογία, την ιστορία και το παρελθόν εν γένει.
Δέσποινα Κουτσούμπα (Αρχαιολόγος Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων) - Πέγκυ Ρίγγα (Αρχαιολόγος)
Ο κόσμος της ενάλιας αρχαιολογίας στον κινηματογράφο
Ο υποθαλάσσιος κόσμος και οι «θησαυροί» που κρύβει αποτέλεσαν πάντα ένα αγαπημένο θέμα για τον κινηματογράφο –τουλάχιστον από την στιγμή που τα τεχνικά μέσα επέτρεψαν το να παρουσιαστούν στον κινηματογράφο υποθαλάσσιες σκηνές. Το 1954 κυκλοφόρησε στην Αμερική η ταινία «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα» (με τον Κερκ Ντάγκλας και τον Τζέιμς Μέισον), διασκευή του ομότιτλου βιβλίου του Ιουλίου Βερν, με τις περιπέτειες του κάπτεν Νέμο που εξερευνά τους βυθούς με το θρυλικό του υποβρύχιο. Το 2018 η μεγάλη επιτυχία του Aquaman (με τον Τζέισον Μομόα και τη Νικόλ Κίντμαν) στηρίχτηκε πάλι στον μύθο της βυθισμένης Ατλαντίδας, ενός βασιλείου που –σύμφωνα με τον μύθο- βρέθηκε στον βυθό της θάλασσας, αλλά –σύμφωνα με την ταινία- ξεκίνησε εκεί μια νέα ζωή που το έφερε να είναι πολύ πιο ανεπτυγμένο τεχνολογικά από τους κατοίκους της γης. Παρότι η σύγχρονη Ατλαντίδα παρουσιάζεται τεχνολογικά απογειωμένη, δε λείπουν οι σκηνές «ενάλιας αρχαιολογίας»: η αρχέγονη Ατλαντίδα είναι ένας τόπος με σπασμένα αγάλματα στον βυθό.
Τίποτα δεν υπήρξε πιο επιδραστικό στο κοινό, όμως, για τον κόσμο του βυθού από τα ντοκιμαντέρ του Γάλλου ωκεανογράφου και δύτη Ζακ Υβ Κουστώ. Οι ταινίες που γύρισε από τις αποστολές του έκαναν γνωστό στο κοινό τον κόσμο του βυθού, την ανάγκη προστασίας του, αλλά και τις ενάλιες αρχαιότητες. Ειδικά οι αποστολές του στην Ελλάδα, που ξεκίνησαν μάλιστα με σκοπό να αναζητήσει τα ίχνη της Χαμένης Ατλαντίδας στην Σαντορίνη -αλλά ευτυχώς συνεχίστηκαν με επιστημονικές αναζητήσεις και ανακαλύψεις.
Τι ρόλο παίζουν όλα αυτά στην εικόνα που έχει το κοινό για τις ενάλιες αρχαιότητες; Γιατί κάθε φορά που αναζητείται ένας βυθισμένος προϊστορικός οικισμός, οι τίτλοι στα ΜΜΕ τον ταυτίζουν –σχεδόν πάντοτε- με την Χαμένη Ατλαντίδα; Ποια είναι η εικόνα που σχηματίζουν για τους ενάλιους αρχαιολόγους; Και εν τέλει πόσο βοηθούν αυτές οι «αναπαραστάσεις» το κοινό να έρθει κοντά στο αντικείμενο της ενάλιας αρχαιολογίας;
Παναγιώτης Αθανασόπουλος (Αρχαιολόγος)
Οι ενάλιες αρχαιότητες και το κοινό τους
Ποια είναι η σχέση του κοινού με τις ενάλιες ανασκαφές; Η εμπειρία από δύο ανασκαφικές έρευνες σε διαφορετικά περιβάλλοντα έχει προσφέρει εμπειρίες και τη δυνατότητα συγκρίσεων: το Zea harbour Project διεξήχθη σε ένα πυκνοδομημένο αστικό περιβάλλον με έντονες χρήσεις, ενώ το Lechaion Harbour Project διεξάγεται σε ένα περιβάλλον αγροτικό και ήπια αναπτυγμένο αστικό.
Στην πρώτη περίπτωση, η «εισβολή» της ερευνητικής ομάδας στην περιοχή της Ζέας και του Τουρκολίμανου αντιμετωπίστηκε από τους καταστηματάρχες και τους χρήστες των περιοχών ως μια «εχθρική κίνηση». Η εμπλοκή μιας Ξένης Σχολής (του Ινστιτούτου της Δανίας) στο project έδωσε ένα ακόμη «επιχείρημα» για την καλλιέργεια μιας εχθρότητας. Κυρίως όμως η ανομοιογένεια του κοινού δυσκόλεψε την ερευνητική ομάδα να μπορέσει να διεισδύσει σε αυτό και να το φέρει κοντά στο αντικείμενο της έρευνας.
Στη δεύτερη περίπτωση, το κοινό παρουσιάζεται περισσότερο ομοιογενές, με αίσθηση «κοινότητας» και λιγότερο εχθρικό, καθώς οι αρχαιότητες δεν απειλούν να «παρεμποδίσουν» εμπορικές χρήσεις. Αυτό δεν εμπόδισε τα στερεότυπα για το αρχαιολογικό έργο να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό τη σχέση των ντόπιων με το αντικείμενο των ενάλιων αρχαιολόγων.
Η προσέγγιση του κοινού βασίστηκε σε bottom up και bottom down προσεγγίσεις και η εμπειρία που αποκομίσαμε ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα.
Νικολέτα Ξυδέα (Αρχαιολόγος-Msc Μουσειολόγος)
Αντιδράσεις, προσδοκίες και ικανοποίηση κοινού από μία περιοδική έκθεση, αφιερωμένη σε ένα διάσημο ναυάγιο
Η γοητεία του βυθού και του αρχαιολογικού πλούτου που αυτός κρύβει, επιδρά πολυεπίπεδα στο κοινό. Εκθέσεις που αφηγούνται ιστορίες της θάλασσας, ενάλιες αρχαιότητες με «κρυμμένα» μυστικά, ερμηνευτικές πρακτικές και μέσα που ανασυνθέτουν το παρελθόν και «ζωντανεύουν» άγνωστες ιστορίες ναυαγίων προκαλούν ενδιαφέρον, προσελκύουν επισκέπτες, εξάπτουν τη φαντασία, δημιουργούν προσδοκίες, αλλά και προσφέρουν νέα πεδία για τις επιστήμες της αρχαιολογίας και της μουσειολογίας.
Η περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, με τίτλο «Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων: Το Πλοίο, οι Θησαυροί, ο Μηχανισμός» παρουσίασε στο κοινό για πρώτη φορά το σύνολο των αρχαιοτήτων που ανελκύσθηκαν κατά τα έτη 1900-1901 και 1976 από το περίφημο ναυάγιο. Η συγκεκριμένη έκθεση αποτέλεσε πεδίο και πρόκληση για μία διαφορετική ερμηνευτική προσέγγιση από το Μουσείο. Η θεματική της, η ιδιαίτερη σκηνογραφία του εκθεσιακού της περιβάλλοντος, αλλά και η ενίσχυση της ερμηνευτικής της σύνθεσης με νέα μέσα επέδρασαν στους επισκέπτες, διαμορφώνοντας δυνατότητες αίσθησης εμβύθισης σε αυτήν. Οι συνεχείς μάλιστα παρατάσεις παρουσίασης της κατέδειξαν την μεγάλη της δημοφιλία στο κοινό.
Στην παρούσα ανακοίνωση θα διερευνηθούν αντιδράσεις του κοινού μίας έκθεσης που πραγματεύτηκε την ιστορία ενός διάσημου ναυαγίου, θα γίνει λόγος για τον τρόπο που οι προσδοκίες των επισκεπτών της συνδέθηκαν άμεσα με την προσδοκία της ικανοποίησης από την ερμηνευτική της σύνθεση και την επίσκεψη σε αυτήν, αλλά και από την επιθυμία της βίωσης μιας εμπειρίας, η οποία μπορούσε να τους ταξιδέψει νοητά στο χώρο και το χρόνο και να τους ικανοποιήσει τόσο σε πνευματικό επίπεδο, όσο και σε συναισθηματικό. Παράλληλα, μνεία θα γίνει και στην απήχηση της έκθεσης και την πρόκληση συναισθημάτων στις παιδικές και εφηβικές ομάδες που την επισκέφτηκαν οργανωμένα, στο πλαίσιο συμμετοχής τους στα εκπαιδευτικά προγράμματα που την πλαισίωσαν. Στοιχεία και συμπεράσματα για τα παραπάνω θα αντληθούν, τόσο από την έρευνα επισκεπτών που διενήργησε η γράφουσα στην εν λόγω έκθεση, στο πλαίσιο της διπλωματικής της εργασίας στο διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Μουσειακές Σπουδές» του Εθνικού και Καποδιστριακού παν/μίου Αθηνών, όσο και από την επαγγελματική της εμπειρία, ως υπεύθυνη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων της έκθεσης.
Τίτλοι συνεδριών
- Αρχαιολογικοί Παράδεισοι: Zήσε τον αρχαιολογικό σου μύθο στην Ελλάδα!
- Πολιτικές και αισθητικές χαρτογραφήσεις της Μεσογείου στη σύγχρονη συνθήκη.
- Αιγιάλειος. Παράκτιες Αλιευτικές, Αλατοπηγικές και Μεταποιητικές Βιοτεχνικές Δραστηριότητες από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα.
- Ανασυνθέτοντας τα νησιωτικά «τοπία δράσης» στο Αιγαίο. Η Εποχή του Λίθου.
- Διαχείριση Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων. Μια Δύσκολη Υπόθεση στην Προσπάθεια Ανάδειξης της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
- «Αναζητώντας την Χαμένη Ατλαντίδα». Η Εικόνα του Κοινού για τις Ενάλιες Αρχαιότητες.
- Η Θάλασσα ως «Θανατοπεδίο».
- Αρχαιολογία των Μέσων.
- Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες και η Θάλασσα.
- Ναυτικός Αθλητισμός - Ναυτικές Αθλητικές Εγκαταστάσεις. Από τα Προφανή των Αρχείων στα Αφανή της Μνήμης.
- Τοπικά Ενθύμια: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον.
- Πνοές ανέμων κινούν καράβια (επίσκεψη-συζήτηση στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου).