ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ – ΒΟΛΟΣ 2019
Αρχαιολογία των Μέσων.
Υπεύθυνοι Συνεδρίας:
- Μήτσος Μπιλάλης
- Επίκουρος Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας παν/μίου Θεσσαλίας
mbilalis@ha.uth.gr - Γιώργος Παπακωνσταντίνου
- Καθηγητής Αρχιτεκτονικής παν/μίου Θεσσαλίας
gpapakon@uth.gr - Δάφνη Τραγάκη
- Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας παν/μίου Θεσσαλίας
daphnetr@otenet.gr
Η κατανόηση των διακυβευμάτων του ψηφιακού παρόντος μέσα από τις μεταβάσεις, τις τομές, τις ρήξεις, τις συμβιώσεις και τα αδιέξοδα των αναπαραστατικών κωδίκων του παρελθόντος αποτελεί τον απώτερο σκοπό της Αρχαιολογίας των Μέσων. Πρόκειται για ένα διεπιστημονικό ρεύμα που συγκεντρώνει μια σειρά από ερευνητές από τα γνωστικά πεδία των μέσων (media studies), των πολιτιστικών σπουδών (cultural studies) και των οπτικών σπουδών (visual studies).
Η έρευνα αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό, σε στενή σχέση με την ιστορία της τέχνης και εστιάζει στο λόγο και τις υλικές εκδηλώσεις του οπτικού πολιτισμού, αναδεικνύοντας τις συνέχειες και τις ρήξεις που παραμένουν απαρατήρητες μέχρι σήμερα. Η έρευνα επίσης εστιάζει στην σημερινή επιβίωση και ενσωμάτωση παλαιότερων μορφών του οπτικού πολιτισμού στα ψηφιακά αναπαραστατικά μέσα. Τέλος, συνδέει την οπτική κουλτούρα, το υποκείμενο-παρατηρητή, την τέχνη και την καθημερινή ζωή.
Σύμφωνα με τον Parikka, το κοινό ενδιαφέρον για το θραύσμα, το ίχνος και το ερείπιο αποτελεί το συνδετικό στοιχείο ανάμεσα στην παραδοσιακή αρχαιολογία και την αρχαιολογία των Μέσων Σημειώνουμε πως ορισμένοι θεωρητικοί χρησιμοποιούν τον όρο αρχαιολογία των Μέσων μεταφορικά ή και κυριολεκτικά αναφερόμενοι στην επανεύρεση ξεχασμένων τεχνολογιών αλλά και την εκσκαφή τεχνουργημάτων του παρελθόντος.
ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Αβροκώμη Ζαβιτσάνου (Αρχιτέκτων, υποψήφια διδάκτωρ ΤΑΜ, παν/μιο Θεσσαλίας)
Προς μια οικολογία των πρακτικών διατήρησης της τέχνης των νέων μέσων
«Σ’ αυτόν τον ‘κόσμο των ιδεών’ που αφ’ εαυτού είναι τόσο ολισθηρός, όπου οι φαινομενικά σταθερότερες μορφές εξαλείφονται τόσο γρήγορα, όπου, αφετέρου, εμφανίζονται τόσες μη κανονικότητες που αργότερα θα δεχτούν μια οριστική καταστατική θέση, όπου το μέλλον προλαμβάνει πάντα τον εαυτό του, ενώ το παρελθόν δεν παύει να ετεροχρονίζεται, δεν αναδεικνύεται η αρχαιολογία σαν κάτι που μοιάζει με ακίνητη σκέψη;
Michel Foucault, Η αρχαιολογία της γνώσης
Στην εποχή της πληροφορίας και της ψηφιακής επανάστασης η σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή φέρει χαρακτηριστικά τα οποία διαμορφώνονται μέσα από τις κοινωνικές, πολιτικές, αισθητικές και τεχνολογικές μεταβολές. Οι καλλιτέχνες διαθέτουν μια τεράστια ποικιλία μέσων, πειραματίζονται με τις νέες τεχνολογίες, διερευνούν νέα πεδία, επεκτείνουν επιστημονικούς τομείς και τεχνολογικές εφαρμογές και δημιουργούν συμβάντα που εξερευνούν τις πολλαπλές δυνατότητες των νέων τεχνολογιών, πολύ συχνά με μη αναμενομένους τρόπους. Αυτός ο όγκος των πολιτιστικών αντικειμένων που παράγεται και διανέμεται αποκλειστικά μέσα στο ψηφιακό περιβάλλον ολοένα και αυξάνεται. Και ενώ η πολιτιστική μνήμη εγγράφεται στα δυναμικά και μεταβαλλόμενα πεδία της ψηφιακής πραγματικότητας, οι πρακτικές επιτέλεσης και διατήρησής της μετασχηματίζονται. Παραδοσιακά υπεύθυνα για την παραγωγή στρατηγικών διατήρησης των πολιτιστικών αντικειμένων, είναι τα θεσμοθετημένα ιδρύματα, όπως μουσεία, βιβλιοθήκες, ινστιτούτα κ.ά., τα οποία επιτελούν την επίσημη εκδοχή της μνήμης. Στο κέντρο αυτών των πρακτικών τοποθετείται η υλικότητα, η οποία διατηρεί τα ίχνη της μνήμης και της αυθεντικότητας, συμβάλλοντας στην κατασκευή μεγάλων αφηγήσεων και καθολικών ταυτοτήτων. Στη σύγχρονη εποχή, που είναι δύσκολο να κατασκευαστεί μια κοινή αφήγηση, το ενδιαφέρον στρέφεται στη μνήμη που διαμορφώνουν διάφορες ομάδες, συλλογικότητες, ακόμη και ατομικότητες, αντί εκείνης που διαμορφώνουν τα θεσμοθετημένα όργανα. Αυτή η διάκριση είναι ακόμη περισσότερο εμφανής μεταξύ των ηγεμονικών παραδειγμάτων την ψηφιακής επιμέλειας και των πρακτικών που εφαρμόζονται από τους δημιουργούς και τους χρήστες της ψηφιακής πληροφορίας, με ποικίλες και πολλές φορές αντιδιαμετρικές ανάγκες και προτεραιότητες. Συνεπώς, εκτός από τις εκδοχές που μεταδίδονται από επίσημες δομές και μέσα, πολλά είδη ανεπίσημων αφηγήσεων μπορούν να γίνουν κομμάτι ενός εξελισσόμενου μείγματος δημόσιας μνήμης. Στην παρούσα εισήγηση αναζητούνται οι αόρατες, οι δημιουργικές, οι μη θεσμοθετημένες πρακτικές. Εκείνες που εντοπίζονται στα διάκενα των ηγεμονικών στρατηγικών μεταμορφωμένες σε τακτικές, όχι με την έννοια της αντίστασης, της επιβολής, της εκτροπής, της ιδιοποίησης, αλλά με την έννοια μιας δημιουργικής παραγωγής τρόπων του διατηρείν. Αναζητούνται οι τρόποι που αυτές οι μη θεσμοθετημένες πρακτικές συμμετέχουν στη διαμόρφωση ενός συνεχώς μεταβαλλόμενου χάρτη διατήρησης της ψηφιακής μνήμης, ενός πολιτιστικού ριζώματος που επιτρέπει την ελεύθερη διασύνδεση και κυκλοφορία στο εσωτερικό του, ενισχύοντας την πολλαπλότητα και την ετερογένεια, παράγοντας ένα λειτουργικό, αδιάσπαστο όλον: μια οικολογία των πρακτικών.
Ορσαλία-Ελένη Κασσαβέτη (Δρ. Πολιτισμικών σπουδών, διδάσκουσα Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ ΑΠΘ/ μέλος ΣΕΠ Σχολής Κοινωνικών Επιστημών ΕΑΠ)
Παράδοξες βιντεο-γενεαλογίες: προς μια κοινωνική και πολιτισμική αρχαιολογία του μέσου
«Οι τέχνες απαιτούν μάρτυρες», όπως θα υποστήριζε και ο Marmontel: Ο προβληματισμός της παρούσας εισήγησης θα μπορούσε να αποτελέσει μία παραλλαγή του συγκεκριμένου παραθέματος, με το οποίο εκκινεί το βιβλίο του Paul Virilio La Machine de Vision (1988). Και για τις τεχνολογίες, νεότερες ή παλαιότερες, είναι απαραίτητη η ύπαρξη μαρτύρων και λοιπών αποδεικτικών υλικών· για την ιστορική τεκμηρίωση των επιστημονικών συνεχειών/ασυνεχειών τους, τη διαχρονική ή στιγμιαία επίδρασή τους στους χρήστες τους κι, ενδεχομένως, υπό μία ωφελιμιστική θεώρηση, το μακροπρόθεσμο χρηστικό περίγραμμά τους (ψυχαγωγικό, ή και όχι). Έως αυτή τη στιγμή, ο υπό διαμόρφωση επιστημονικός locus της Αρχαιολογίας των Μέσων επιχειρεί μέσα από μία σειρά διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων να αποφύγει την ευθυγράμμιση με τις επίσημες ιστορικές εκδοχές των Νέων Μέσων. Τουναντίον, υπό το πρίσμα μιας διευρυμένης εξέτασης του πολιτισμικού, τεχνολογικού και κοινωνικού πλαισίου προσφέρει μία εναλλακτική αρχαιολογική ερμηνεία των επιτυχημένων ή αποτυχημένων εκδοχών τους σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο στην εποχή της νεωτερικότητας κι εφεξής. Ειδικότερα, για την περίπτωση της συσκευής βίντεο γίνεται σαφές ότι μια αντίστοιχη προσέγγιση δεν περιορίζεται μόνο στην εκάστοτε γενική περιπτωσιολογία της τεχνολογικής καινοτομίας, αλλά αποπειράται να συνδεθεί με την κοινωνική ετοιμότητα των χρηστών μέσα σε ένα σαφές χωροχρονικά προσδιορισμένο πολιτισμικό πλαίσιο. Επιστρέφοντας τουλάχιστον τρεις δεκαετίες πίσω, θα είχε ενδιαφέρον η επαναπροσέγγιση της αρχαιολογίας της βιντεο-συσκευής σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο (Ελλάδα). Πέρα από τις ενδιαφέρουσες, αντιφατικές ή ανορθόδοξες αλλά παγκόσμια αποδεκτές γενεαλογίες του βίντεο, όπως διαμορφώθηκαν στο εξωτερικό και παρουσιάστηκαν από την εποχή του Zielinski (1986) σε μια διαρκώς εμπλουτιζόμενη βιβλιογραφία, η εισήγηση θα εστιάσει επίσης και στις παράλληλες αναγνώσεις της διείσδυσης, της δημοτικότητας και της σύνδεσης της βιντεοσυσκευής με ένα ευρύ πεδίο παραγωγής πολιτισμικών προϊόντων και υπηρεσιών στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1980– ενδεχομένως, σε μία απόπειρα απόδειξης της ύπαρξης παραπάνω από μιας Αρχαιολογίας των Μέσων.
Ερατώ Κουτσουδάκη Γερολύμπου (Αρχιτέκτων-μουσειολόγος)
"160 χρόνια made in Greece": η εμπειρία δημιουργίας της έκθεσης και πώς μπορεί να φανεί χρήσιμη στο μέλλον
Η προτεινόμενη εισήγηση στους φετινούς Αρχαιολογικούς Διαλόγους 2019 επιχειρεί να παρουσιάσει αναστοχαστικά την εμπειρία δημιουργίας της περιοδικής έκθεσης "160χρόνια made in Greece. Βιομηχανία, Πρωτοπορία, Καινοτομία", με στόχο να απαντήσει στο ερώτημα: υπάρχει νόημα γύρω από την επανεύρεση ξεχασμένων τεχνουργημάτων και αν ναι, γιατί; Η ιστορική αφήγηση της έκθεσης που διοργανώθηκε από και φιλοξενήθηκε στην Τεχνόπολη το 2018, εξετάζει την πορεία των κλάδων της ελληνικής βιομηχανίας από το 1860 ως την αρχή της αποβιομηχάνισης, το 1970. Με αισθητική προσέγγιση που εμπνέεται από τις εμπορικές εκθέσεις του μέσου του 20ου αιώνα, φέρνει στην ίδια πλατφόρμα αντικείμενα εντελώς διαφορετικών ειδών, λειτουργίας, υλικών, διαστάσεων και ύφους, σε μια ιδιότυπη συνομιλία γύρω από την τεχνολογία, την παραγωγή, την καθημερινή ζωή, την οπτική κουλτούρα και το ιστορικό πλαίσιο. Διαφημίσεις συνεκτίθενται με εργαλεία, πρώτες ύλες με τελικά προϊόντα, εντελώς οικεία αντικείμενα με άγνωστα εξαρτήματα μηχανών, διαμορφώνοντας ένα διαφορετικό σκηνικό βιομηχανικής αρχαιολογίας σε ένα περιβάλλον ευχάριστο, δυναμικό και πρωτίστως διαδραστικό. Για την οργάνωση της έκθεσης απαιτήθηκε πολύμηνη έρευνα από όλα τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας, που συχνά ήταν πρωτογενής. Τρία στοιχεία στην πορεία των εργασιών ξεχώρισαν για τη σημασία τους, που αναλυόμενα στην προτεινόμενη εισήγηση, παρουσιάζουν, ενδεχομένως, ενδιαφέρον για αντίστοιχα παραδείγματα στο μέλλον: α. ο καθορισμός ορίων στην έρευνα και τεκμηρίωση και η ταυτόχρονη διεξαγωγή έρευνας και σχεδιασμού της έκθεσης, β. η επιμονή της επιμελητικής ομάδας στον τρόπο με τον οποίο αναδείχθηκε στην έκθεση το ιστορικό, πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δραστηριοποιήθηκαν οι επιχειρήσεις τα 160 αυτά χρόνια και γ. η έμφαση που δόθηκε στην παρουσίαση παράλληλων ιστοριών με επίκεντρο τον ανθρώπινο παράγοντα.
Η εισήγηση που σας καταθέτουμε θεωρούμε ότι θα μπορούσε να συμβάλλει δημιουργικά στη συζήτηση για την "επανεύρεση ξεχασμένων τεχνολογιών και τεχνουργημάτων", στη θεματική "Αρχαιολογία των Μέσων".
Χαρά Στεργίου (ΜΑ in Contemporary Art theory, Goldsmiths College)
Το επιμελητειακό διάνυσμα της Αρχαιολογίας των Μέσων: Ανασκάπτοντας το νέο αισθητικό παράδειγμα
Η επιστημολογία της επιμελητείας (logistics) — η οποία θα μπορούσε να μεταφραστεί και ως το σύνολο μεθόδων υλικοτεχνικής υποστήριξης μιας δραστηριότητας — περιγράφεται από τους Moten και Harney ως το πεδίο όπου “κάθε χρόνος και κάθε χώρος ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να συμβεί”, ενώ η εντύπωση της εικόνας που έχουμε για αυτή είναι ότι “κατοικεί στο τίποτα” ως ένα σύμβολο απόλυτης πιθανότητας, “απόλυτης αφαίρεσης” (abstraction). Οι ίδιοι θεωρούν ότι η απαρχή των logistics εκκινεί από τον λείο χώρο της θάλασσας (Deleuze) και τους σχεδόν αυτοματοποιημένους επιμελητειακούς πληθυσμούς (logistical populations) σκλάβων εν πλω κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας. Μια επιμελητειακή προσέγγιση της αρχαιολογίας των τεχνικών μέσων υπό την προοπτική ενός ανασκαπτικού βλέμματος που εστιάζει στη “διαδικασία” (process) μπορεί να αποτελέσει ένα μεθοδολογικό εργαλείο κατανόησης του υπό διερεύνηση “νέου αισθητικού παραδείγματος” (New Aesthetics, James Bridle: 2011) που διέπει την σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα. Εκεί, τα τεχνολογικα μέσα φαίνεται να υποδεικνύουν την εφαρμογή των αρχών λειτουργίας τους σε μια πολιτική πραγματικότητα ήπιας ισχύος (soft power) της οποίας η γλώσσα εντοπίζεται στην διερεύνηση των διπόλων υλικό/άυλο, κρυπτογραφημένο/αναγνώσιμο, ορατό/αόρατο. Συνεπώς, η θεώρηση του Wolfgang Ernst για την αρχαιολογία των μέσων θα μπορούσε να εξεταστεί στην κατεύθυνση που συνηγορεί προς μια επιμελητειακή προσέγγιση για την εκδήλωση της υλικότητας αλλά και της “κρυφής” γλώσσας που εντοπίζεται στα είδη των υποδομών των τεχνικών μέσων. Το “ψυχρό βλέμμα” της αποκωδικοποίησης της διαγραμματικής γλώσσας — που εγγράφεται στα τεχνικά μέσα και συστήνει ο Ernst αφήνοντας πίσω την διαμεσολάβηση ενός υποκειμένου που ανασκάπτει, ενώ κατασκευάζει ένα παραθετικό και αφηγηματικό αρχείο — φαίνεται να συνομιλεί με τη θεωρία του πεδίου της θεωρίας της υποδομής (spatial studies, βλ. Κeller Easterling, Extrastatecraft: 2014) καθώς και με καλλιτεχνικά παραδείγματα στο πεδίο των οπτικών σπουδών (visual studies, βλ. Μetahaven, Uncorporate Identity: 2011). Το νέο αισθητικό παράδειγμα αυτης της πραγματικότητας — όπως το ορίζει ο James Bridle μέσα από το ομώνυμο έργο του, αλλά και ο Jacques Ranciere, αναφερόμενοι στο αισθητικό ως αυτό που μπορεί να είναι αντιληπτό — εντοπίζεται στην εμφάνιση μιας όχι και τόσο αναγνωρίσιμης οπτικής γλώσσας της τεχνολογίας στον φυσικό κόσμο σε μία προσπάθεια ανασκαφής της διαστρωματωμενης ύπαρξης δραστηριοτήτων — τεχνολογικών, χωρικών, νομικών, πολιτικών — για την αποκάλυψη ενός ευρύτερου πολιτικού ασυνείδητου.
Χαρίκλεια Χάρη (Αρχιτέκτων)
Ψηφιακές τοπικότητες
Τα ηλεκτρονικά δίκτυα αποτελούν ένα σημαντικό παράγοντα μετασχηματισμού των συνθηκών της τοπικότητας. Κατασκευάζουν νέου είδους τοπικότητες πού συγκροτούνται ψηφιακά και δημιουργούν νέες πρακτικές αλληλεγγύης και νέους τρόπους αντίληψης των πόλεων. Με τις σύγχρονες τεχνολογίες τα σημεία τομής του αστικού και του ψηφιακού χώρου συνιστούν μία καινούρια πλατφόρμα για την ανάπτυξη τρόπων αφήγησης των κοινωνιών και των πολιτισμικών στοιχείων που τις συγκροτούν. Ταυτόχρονα μέσα από την χρήση ψηφιακών μέσων, ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τρόποι με τους οποίους η αρχαιολογία και η άυλη και υλική πολιτισμική μας κληρονομιά αναπαρίστανται από τον κινηματογράφο έως και τα serious games.
Θα εστιάσουμε στην αφήγηση της πόλης μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδικότερα τα Facebook Group. Παρότι αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους στους στόχους ή το κοινό τους, όλα αφηγούνται τόπους ή/και τρόπους να δούμε το σύγχρονο αρχαιολογικό τοπίο και συγκροτούν ποικίλα ψηφιακά αρχεία, κάποιες φορές αντλώντας και σπάνιο ερευνητικό υλικό, από πολυπληθείς ομάδες ανθρώπων. Ταυτόχρονα «η υλικότητα των Μέσων φέρει μία επίδραση πάνω στον τρόπο με τον οποίο η αρχαιολογική πληροφορία συλλέγεται, συμπιέζεται μεταφράζεται και διασπείρεται»(Κασσαβέτη, 2016).
Κατά τη διάρκεια του 2018 παρακολουθήσαμε και καταγράψαμε τη δραστηριότητα των:
· “ΟΙΚΟ.ΠΟΛΙΣ” και “Φίλοι της Φύσης” και το πρόγραμμα «Δυτικά της Αθήνας»
· “Αρδηττός” και “Πρωτοβουλία Κατοίκων Μετς” και η διεκδίκηση του Αρχαιολογικού χώρου της Αρτέμιδος Αγροτέρας στο Μετς
· “Πρωτοβουλία Κατοίκων Φιλοπάππου” και η διεκδίκηση να παραμείνει χωρίς περίφραξη ο αρχαιολογικός χώρος Φιλοπάππου
· Ομάδες Ακαδημίας Πλάτωνος (Συντονιστικό, Ηεκαδέμεια, Ομάδα Συμμετοχικού Σχεδιασμού) και η διεκδίκηση του ανοιχτού αρχαιολογικού χώρου της Ακαδημίας Πλάτωνος
Επιπλέον ομάδες όπως οι Αρχαιολογικοί Διάλογοι, the other acropolis ή το Athens Report συντονίζουν πρότζεκτ εν εξελίξει που προσεγγίζουν την πόλη, την αρχαιολογία και την ιστορία με θεωρητική, πειραματική και καινοτόμο διάθεση.
Τίτλοι συνεδριών
- Αρχαιολογικοί Παράδεισοι: Zήσε τον αρχαιολογικό σου μύθο στην Ελλάδα!
- Πολιτικές και αισθητικές χαρτογραφήσεις της Μεσογείου στη σύγχρονη συνθήκη.
- Αιγιάλειος. Παράκτιες Αλιευτικές, Αλατοπηγικές και Μεταποιητικές Βιοτεχνικές Δραστηριότητες από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα.
- Ανασυνθέτοντας τα νησιωτικά «τοπία δράσης» στο Αιγαίο. Η Εποχή του Λίθου.
- Διαχείριση Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων. Μια Δύσκολη Υπόθεση στην Προσπάθεια Ανάδειξης της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
- «Αναζητώντας την Χαμένη Ατλαντίδα». Η Εικόνα του Κοινού για τις Ενάλιες Αρχαιότητες.
- Η Θάλασσα ως «Θανατοπεδίο».
- Αρχαιολογία των Μέσων.
- Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες και η Θάλασσα.
- Ναυτικός Αθλητισμός - Ναυτικές Αθλητικές Εγκαταστάσεις. Από τα Προφανή των Αρχείων στα Αφανή της Μνήμης.
- Τοπικά Ενθύμια: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον.
- Πνοές ανέμων κινούν καράβια (επίσκεψη-συζήτηση στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου).
